Selçuk Topal Yazio: Kara Delik Nedir? Ne Değildir?
İnsanların hakkında bir nebze de olsa bilgi sahibi olduğu ya da en azından duyduğu en tanınmış uzay fenomeni sanırım kara deliklerdir. Kara delikler herkesin ilgisini çekse de acaba kaçımız onlar hakkında doğru bilgilere sahibiz? Bu yazı bu sorunun cevabını sizler için verebilir.
1 - Kara delik adının önerdiği gibi bir delik değildir.
Delik deyince aklınıza gelen şey cepteki delik (malum ekonomi ortada!) ya da bir belediye çukuru olabilir. Nitekim, delik etrafını saran ortamın yoğunluğuna kıyasla daha az yoğun bir ortamı temsil eder. O nedenle rögar kapağı olması gereken yerde değilse o deliğe düşer ve kafayı gözü yararsınız. Kara delikler ise aksine uzayda yoğunluğun çok yüksek olduğu yerlerdir. Her kara deliğin bir kütlesi vardır. Ancak o kütle çok ama çok küçük bir hacme sıkıştığı için yüzeyinde oluşan çekim ivmesi (yani bir cismin o kütleden kurtulabilmesi için gereken ivmesi) çok yüksek olur. O kadar yüksek olur ki ışık bile kurtulup kaçamaz. Kara delik merkezinde tekillik var deriz. Hacmin sonsuz küçüldüğü, ancak yoğunluğun sonsuzluğa doğru arttığı bir nokta. Yani kara deliğin aşina olduğumuz delikle bir alakası yok.
2 - Kara delik adının saçtığı dehşetin aksine korkulması gereken bir cisim değildir.
Eğer yeterince uzakta bulunursanız size hiçbir şey yapamaz. Galaksimizin merkezindeki kara delikten 26.000 ışık yılı ötedeyiz. Ve bize en yakın kara delik ise bizden yaklaşık 1000 ışık yılı ötede. Her zaman dediğim gibi ‘Kara delik olsan olay ufkun kadar yer yakarsın!’ Olay Ufku’ndan uzak durun ki sorun çıkmasın.
3 - Kara delikler de yok olur.
Ancak, evrendeki istisnasız her şey yok olduktan sonra. Tüm o yıldızlar, galaksiler, kaynananız (eminim buna sevinenler olur!), her şey ama her şey yok olup evren tek bir yıldızın bile ışık saçmadığı bir yer haline geldiğinde evrende sadece onlar kalacak: Kara delikler. Ancak onlar da bir gün yok olacak. Muhtemelen 10⁹² (10 üzeri 92!) yıl sonra. Evet 1’in yanında 92 sıfır var. Yani bizi ilgilendiren bir durum değil.
4 - Güneş bir kara delik olamayacak kadar küçük bir yıldız.
Yani her sabah doğan Güneş’in bir gün süpernova olarak patlamasını beklemiyoruz. Bu sizi rahatlattı mı bilmem ama öyle görünüyor ki ömrünün sonuna doğru Dünya’ya kadar genişleyecek ve gezegenimizi yutacak. Ancak bunun olmasına daha çok var. Heyecan yapıp ‘zaten öleceğiz bankadan yüklü miktarda kredi çekeyim!’ demeyin. O krediyi ve kara deliği andıran faizini ödeyecek kadar yaşayacaksınız. Bankacılar gerekirse Güneş’in genişlemesini durdurur. Yaparlar bunu. O faizi senden kesin alırlar!
5 - Kara deliklerin de çeşitleri vardır.
Atom boyutlarında anında oluşup yok olan kara deliklerden Güneş’in milyarlarca katı kütleye ve Güneş Sistemi’nden bile daha büyük bir çapa sahip süper kütleli kara deliklere kadar evrende birçok kara delik bulunur. Galaksimizin merkezindeki 4 milyar Güneş kütlesindeki süper kütleli kara delik haricinde galaksimizde 100 milyon adet kara delik olabilir.
6 - Hayır! Laboratuvar ortamında kara delik yapamayız.
Bunun için gerekli enerji ve aletsel imkan yok. Yani Büyük Hadron Çarpıştırıcısı gezegeni yok edecek bir kara delik yapılmasına neden olmayacak. Orada çalışanlar atom altı dünyayı anlayama çalışıyorlar. Ve elbette Büyük Patlama’yı.
7 - Kara delikler dev yıldızların hayatlarına son verdikten sonra geride bıraktıkları garip cisimlerdir.
Evrendeki ilk yıldızların çok büyük kütleli olduğunu düşünüyoruz. Yıldız ne kadar büyük kütleli ise geride bırakacağı kara delik de o kadar büyük olacaktır. Ve evrenin ilk kara delikleri etrafındaki maddeyi ‘yiyerek’ büyümüş ve bugün galaksi merkezlerinde gördüğümüz süper kütleli kara deliklere dönüşmüş olabilirler.
8 - Her ne kadar kara delik bir dev yıldızın hayatının sonu desem de teknik olarak belli bir kütleye sahip her şeyden kara delik yapılabilir.
Tabii eğer yeterince sıkıştırabilirseniz. Birinci Dünya Savaşı esnasında cephede bulunan Alman fizikçi Karl Schwarzschild revire kaldırılır. O esnada Einstein’ın meşhur genel görelilik makalesi eline geçer. Denklemi çözer ve inanılmaz bir sonuca ulaşır: Bugün kara delik adını verdiğimiz o tuhaf cisimlerin olması gerektiğini bulur. Einstein bile bu cisimlerin olmaması gerektiğini düşünüyordu. Bugün Schwarzschild Yarıçapı dediğimiz bu yarıçap değeri belli bir kütleye sahip bir cismin ne kadarlık bir hacme sıkıştırılırsa kara delik olabileceğini söyler. Bu hesaba göre Dünya’yı bir cevizin hacmine sıkıştırabilirseniz kara delik elde edersiniz. Denemesi bedava!
9 - Hayır. Dünya’yı tehdit eden bir kara delik yok. En azından henüz bir kara deliğin üzerimize doğru geldiğini görmedik.
‘Zaten göremeyiz ki!’ dediğinizi duyar gibiyim. Evet direkt olarak göremeyiz ancak etrafına yaptığı etkileri görebiliriz. Eğer bir kara delik Güneş Sistemi’ne girerse burası tam bir kaos olur. Peki bir gün gerçekten öyle bir şey olursa, bir kara deliğin bize doğru geldiğini fark edersek ne olur? Her şeyden kaçabiliriz belki ama burnumuzun dibine gelmiş bir kara delikten kurtulmanın şu an bir çaresi yok.
10 - Evrende kara delikler olabileceği fikri Schwarzschild’dan çok önceye 18. yüzyıla kadar uzansa da onun en detaylı görüntüsünü daha yeni elde edebildik.
Bir kara deliğin yakın çevresinin en detaylı görüntüsü 2019 yılının Nisan ayında yayımlandı. O görüntüyü elde etmek için, birleştiğinde neredeyse Dünya’nın çapına eşit bir çapa sahip, mm dalga boyuna özgü teleskoplar kullanıldı. Nitekim 55 milyon ışık yılı ötedeki bir cismi ‘görebilmek’ öyle kolay değil. Yani yaklaşık 500 kentilyon km!
Kara delikler evrenin en gizemli cisimleri olarak önemini uzun bir süre koruyacağa benziyor. Genel ve özel göreliliğin test edilebileceği eşsiz bir ortam sunan kara delikler evrenin birçok gizemini açığa kavuşturmamıza veya (daha büyük bir olasılıkla) yeni gizemlerin ortaya çıkmasına neden olacak. Kara deliğin içinde, yani dönülmez akşamın ufku olan olay ufkundan ötede ne var bilmiyoruz. Ancak bildiğimiz kesin olan bir şey var: Kara delikler çok fazla yakınlaşmak isteyeceğiniz bir cisim değil! Sosyal mesafenizi koruyun!
Yorum Yazın